*ขึ้น*

ดู ขมิ้นอ้อย ที่ ขมิ้น ๑.

น. ส่วนของเดือนจันทรคติที่มีพระจันทร์สว่าง คือ ตั้งแต่ขึ้นคํ่าหนึ่งไปถึงกลางเดือน.

น. ความรู้สึกตกใจกลัวจนไม่คิดหน้าคิดหลัง เช่น พอได้ยินเสียงตวาดก็ขี้ขึ้นสมองแล้ว, มักใช้ประกอบคำ กลัว ว่า กลัวจนขี้ขึ้นขมอง หรือ กลัวจนขี้ขึ้นสมอง.

ก. ไปสู่เบื้องบน เบื้องสูง หรือเบื้องหน้า, ไปสู่เบื้องที่ถือว่าตรงข้ามกับลง

เขยิบชั้นหรือตำแหน่งฐานะสูงขึ้นไปกว่าเดิม เช่น จบชั้นประถม ขึ้นชั้นมัธยม มีฝีมือขึ้นชั้นครู

เพิ่มหรือทำให้เพิ่ม เช่น ขึ้นราคา ขึ้นภาษี ขึ้นค่าตัว ราคาขึ้น ภาษีขึ้น

เริ่ม เช่น ขึ้นหนุ่ม ขึ้นบรรทัดใหม่

เอาเข้าไว้เป็นหลักฐาน เช่น ขึ้นทะเบียน ขึ้นทำเนียบ

เกิด, มี, เช่น ฝีขึ้น สนิมขึ้น

นิยมนับถือ, เลื่อมใส, เช่น อาจารย์คนนี้มีคนขึ้นมาก

อยู่ในสังกัด เช่น กรมศิลปากรขึ้นกับกระทรวงวัฒนธรรม

อืดพอง เช่น ศพขึ้น ท้องขึ้น

ฟู เช่น แป้งขนมตาลขึ้น

แรกปรากฏจากขอบฟ้า เช่น ตะวันขึ้น

งอก เช่น ต้นไม้ขึ้น

มีโชค จะทำอะไรก็ประสบผล เช่น มือขึ้น ชะตาขึ้น

ก่ง เช่น ขึ้นธนู

ขึง เช่น ขึ้นกลอง ขึ้นฆ้อง

เริ่มเดินหมากตัวนั้น ๆ เป็นครั้งแรก ใช้ในการเล่นหมากรุกเป็นต้น เช่น ขึ้นขุน ขึ้นโคน

ทำให้เป็นรูปร่าง เช่น ขึ้นรูป ขึ้นกระบุง

เอาเช็คเป็นต้นไปขอรับเป็นตัวเงินจากธนาคาร เรียกว่า ขึ้นเงิน

เอาเข้าเก็บไว้ เช่น ขึ้นคลัง

แล่นไปตามทางจากใต้ไปเหนือ เช่น รถขึ้น ขาขึ้น.

น. ข้างขึ้น เช่น ขึ้นคํ่าหนึ่ง ขึ้น ๒ คํ่า.

ก. ถ่ายรูปออกมาดูสวยกว่าตัวจริง.

ก. ลำบากสมบุกสมบัน เช่น ชีวิตของฉันไม่ได้สะดวกสบาย ต้องขึ้นเขาลงห้วยมาตลอด

ไป (ใช้ในความประชด) เช่น จะขึ้นเขาลงห้วยที่ไหนก็ไป ฉันไม่สนใจแล้ว.

ก. ตกอยู่ในภาวะที่แทบไม่มีทางจะต่อสู้หรือเอาชนะหรือหลีกเลี่ยงได้เลย.

ก. ทำพิธีคำนับครูที่ประสาทวิชาให้เมื่อแรกเรียน

มีเพศสัมพันธ์กับโสเภณีเป็นครั้งแรกโดยมีผู้พาไป.

ก. เอามาห้อยคอด้วยความนับถือ เช่น พระสมเด็จองค์นี้ขึ้นคอได้.

ก. มีฝีมือในทางใดทางหนึ่งจนไม่มีคู่แข่งขัน

โดยปริยายหมายถึงหญิงโสดที่มีอายุแต่ยังไม่มีสามี.

ว. เป็นมันวาว เช่น ขัดรองเท้าให้ขึ้นเงา.

ก. เจนใจ, จำได้แม่นยำ.

ก. ขึ้นดินบนแป้นปั้นหม้อให้เป็นรูปทรงกระบอกสำหรับปั้นหม้อ.

ก. ลือชื่อ, เอ่ยถึงบ่อย ๆ

ยกขึ้นมาอ้าง เช่น อย่ามาขึ้นชื่อฉัน.

ก. เข้าอยู่ในที่ซึ่งไม่มีใครจะทำอันตรายได้แล้ว, นั่งซัง ก็ว่า.

ก. ขึ้นถึงตำแหน่งสูงสุดแล้ว.

ว. เรียกลักษณะของสิ่งที่ดีมีราคา, (ปาก) เรียกลักษณะของสิ่งที่ไม่มีราคาแต่ยกย่องให้เป็นสิ่งที่มีราคา.

น. ขั้นตอนหนึ่งในการหล่อโลหะ โดยยกหุ่นขี้ผึ้งที่เข้าดินเป็นพิมพ์สำเร็จแล้วขึ้นตั้งบนฐานอิฐที่วางซ้อนเป็นรูปสี่เหลี่ยม โดยกลับเอาหัวของหุ่นไว้ข้างล่าง ปักท่อนเหล็กค้ำยันตัวพิมพ์ที่พอกหุ่นให้ตั้งตรงและมั่นคง.

ก. เอาเข้าไว้ในทะเบียน เช่น ขึ้นทะเบียนนักศึกษา ขึ้นทะเบียนโบราณสถาน.

ก. แสดงตนเพื่อลงบัญชีทหารกองเกินเมื่อมีอายุย่างเข้า ๑๘ ปี, ผู้ที่ได้ลงบัญชีทหารกองเกินแล้ว ถือว่าเป็นทหารกองเกิน.

ก. พร้อมที่จะพิมพ์ (ใช้แก่หนังสือพิมพ์)

โดยปริยายหมายความว่า ได้รับการยกย่องหรือได้รับแต่งตั้งในตำแหน่งที่สูง (ใช้ในความประชด) เช่น เขาขึ้นแท่นไปเป็นอธิบดีแล้วเลยเข้าพบยาก.

ก. เกิดละอองสีขาวบนผิวผลไม้หรือใบไม้บางชนิดแสดงว่าแก่จัด เช่น ใบตองขึ้นนวล มะม่วงขึ้นนวล ฟักขึ้นนวล.

ก. โตตามน้ำที่สูงขึ้น, ใช้แก่ต้นข้าวหรือบัวสาย.