*กุมาร*

ชื่อกัณฑ์ที่ ๘ แห่งมหาเวสสันดรชาดก.

(กุมาระละลิตา) น. ชื่อฉันท์วรรณพฤติแบบหนึ่ง กำหนดด้วย ๒ คณะ คือ ช คณะ และ ส คณะ และเติมครุข้างท้ายอีก ๑ คำ หรือ ๑ พยางค์ จึงมีบาทละ ๗ คำ หรือ ๗ พยางค์ (ตามแบบว่า กุมารลฬิตาชฺสฺคา) ตัวอย่างว่า อนึ่งนุชมีจิต สนิทกรุณะเปรมปรี ดิสวามิมะนะภักดี ภิบาลบมิอนาทร (ชุมนุมตำรากลอน).

น. กุมาร, เด็กชาย, เช่น เมื่อนั้น พระไชยเชษฐ์ความแสนเสนหา พยายามตามปลอบกุมารา อนิจจาปลื้มใจไม่ดูดี (ไชยเชษฐ์).

ดู เครือเขามวกขาว.

น. เด็กหญิง.

(มะกุดราดชะ-) น. ตำแหน่งรัชทายาทที่จะสืบราชสันตติวงศ์ซึ่งพระมหากษัตริย์ทรงสถาปนา.

น. กงที่มีรูสำหรับนํ้าเดินที่ท้องเรือ เช่น สำเภาลำใดของพาณิชซึ่งจะตกแต่งต่อติดเป็นกงวาน (ม. ร่ายยาว กุมาร).

(กันซั้น) ก. ทัน, กระชั้น, เช่น พราหมณ์จะมากรรซ้นน (ม. คำหลวง กุมาร).

ว. กระด้าง, หยาบ, เช่น หนงงหยาบสุรเสียงศัพท์ ดูก็กระกรับกระเกรียบ (ม. คำหลวง กุมาร).

ว. เสียงกรีด ๆ ดั่งเสียงหญิงร้องด้วยความตกใจ เช่น แต่ร้องจนสุดสิ้นพระสุรเสียงสำเนียงกระกรี๊ดกรีด (ม. ร่ายยาว กุมาร).

ว. กระจ่าง เช่น เวหาเห็นกระช่าง (ม. คำหลวง กุมาร), กระซ่าง ก็ว่า.

แข็ง, กระด้าง, เช่น ยามเมื่อเจ้าเยื้องยุรยาตร ก็มิได้ย่างลงเหยียบดินกระเดื่องใด (ม. ร่ายยาว กุมาร), นิยมใช้เข้าคู่กับคำ กระด้าง เป็น กระด้างกระเดื่อง.

น. กระทาชาย, คนผู้ชาย, เช่น อันว่ากระไทชายผู้หนึ่ง (ม. คำหลวง กุมาร; มหาราช).

น. กระแบะ เช่น เราจะให้บั่นให้แล่ ทุกกระแบ่จงหนำใจ (ลอ), ทุกกระแบ่เนื้อเห็นเปล่าเลย (ม. คำหลวง กุมาร).

ว. เป็นปุ่มป่ำ เช่น บนเขากระป่ำ (ม. คำหลวง กุมาร), มักใช้เข้าคู่กับคำ กระปุ่ม เป็น กระปุ่มกระป่ำ.

ว. อร่อย เช่น อนี้ต้นหว้าหวานกระป่ำ (ม. คำหลวง กุมาร; มัทรี).

น. ตะพัก, โขดหินหรือไหล่เขาที่เป็นขั้น ๆ พอพักได้ เช่น บ้างก็เป็นกระพักกระเพิงกระพังพุ (ม. ร่ายยาว กุมาร).

น. เพิง เช่น บ้างก็เป็นกระพักกระเพิงกระพังพุ (ม. ร่ายยาว กุมาร).

ว. อะไร เช่น เขาไม่ว่ากระไร, อย่างไร เช่น จะทำกระไรดี, เท่าไร เช่น ถูกปรับเพียง ๑๐๐ บาทก็ไม่กระไรนัก, ทำไม, ไฉน, เช่น ข้าแต่นเรศูรสมเด็จพระบิดาเจ้าข้าเอ่ย กระไรเลยไม่ปรานี (ม. ร่ายยาว กุมาร).

ผูกให้แน่น เช่น กระสันเข้าไว้กับหลัก, ผูกพันพระพี่น้องสองกระสันเข้าให้มั่นกับมือ (ม. คำหลวง กุมาร), รัด เช่น สายกระสัน

ว. อิดโรย เช่น อกกระอิดกว่าชื่นแล (ม. คำหลวง กุมาร).

ก. เอิบ, อิ่ม, เช่น เถ้ากระเอิบเรอสมออกแล (ม. คำหลวง กุมาร).

(กฺราบ) ก. นอน เช่น เถ้าก็กราบกรนอึงอยู่นั้น (ม. คำหลวง กุมาร).

(กฺริ-, กฺริดตะยะ-) แผลงมาจาก กติกา เช่น อันว่าความกฤดีกา แต่สองราแรกทรงพรต (ม. คำหลวง กุมาร), ชำระกฤตยฎีกา (ไวพจน์พิจารณ์).

(กฺว่า) ก. ไปจาก เช่น แทบทางที่จะกว่า (ม. คำหลวง จุลพน), ผิออกนางธจะกว่า (ม. คำหลวง กุมาร), ไป เช่น ลํ๋ตายหายกว่า (จารึกสยาม).

ว. กึก ๆ เช่น ดังกะกึกกุกกักชักสายพาดขึ้นกับไก (ม. ร่ายยาว กุมาร).

ก. กุลีกุจอ เช่น พระชาลีก็ลีลาแล่นไปก่อน กะติงกะแตงต้อนรับ (ม. กาพย์ กุมาร).

ก. กำหนดราคา เช่น ซ้นนกัดค่าพระราชกุมาร (ม. คำหลวง กุมาร).

(กำมะลาด) น. กมลาสน์ คือ พระพรหม เช่น เพียงกัมลาศลงมาดิน (ม. คำหลวง กุมาร).

(กัดสะมน) ว. น่าเกลียด, ไม่งาม, อุจาด, เช่น บพิตรพราหมณ์นี้กาจกัศมลร้ายพ้นคนในโลกย์นี้ (ม. คำหลวง กุมาร).

เขียนเป็น กำนยจ ก็มี เช่น อนนว่าพระโพธิสัตว์ก็ใส่กลกล่าว กำนยจกยจแก่นางพญาด่งงนี้ (ม. คำหลวง กุมาร).

(กุนนะที) น. แม่นํ้าน้อย ๆ, แม่นํ้าเล็ก ๆ, เช่น แตกเป็นนิเทศกุนทีน้อย ๆ (ม. ร่ายยาว กุมาร).

น. ลมกุมารอย่างหนึ่งมีอาการคล้ายบาดทะยัก ผู้ที่เป็นลมนี้ตาจะช้อนสูง หน้าเขียว มือกำ เท้างอ หลังแอ่น กัดฟัน.

ก. เข่น, หนัก, แรง, เร่ง, เช่น ตาแกก็มุมุ่นมุ่งเขม้น ถ่อกายเก่นตะเกียกเดิน (ม. ร่ายยาว กุมาร).

(เกฺรียง) ว. ใหญ่, ยิ่ง, มาก, เช่น มีศัพท์สำเนียงเกรียงระงม (ม. คำหลวง กุมาร).

(-มาน) น. กุมาร เช่น กูจะขอพระราชทานเกามารท้งงสองพระองค์ (ม. คำหลวง กุมาร).

ก. คดโกง, เกะกะระราน, เกกมะเหรก, เช่น มีกิริยาโกกเกกร้ายกาจ (ม. กาพย์ กุมารบรรพ).

(-หน) ว. อื้ออึง, เอิกเกริก, วุ่นวาย, (โบ; กลอน) ใช้เป็น โกลา โกลี ก็มี เช่น เสียงโห่โกลาเกรียงไกร (คำพากย์), พระกุมารโกรธใจเป็นโกลี (ไชยเชฐ).

(โกด) น. โลก เช่น อันว่าโกลาหลแต่ผืนแผ่น ดลเท้าแท่นพรหมโกษ (ม. คำหลวง กุมาร).

น. ข้า, บ่าว, เช่น เมื่อให้สูสองราชเป็นข้อยขาดแก่พราหมณ์ (ม. คำหลวง กุมาร).

ว. แข้น, แข็ง, เขียนเป็น ขแข่น ก็มี เช่น สองอ่อน โอ้อาดูร ร้อนแสงสูรย์ขแข่น (ม. คำหลวง กุมาร), ร้อนขะแข้น (ม. คำหลวง กุมาร).

(ขะโหฺยด) ว. วิ่งอย่างกระโดด เช่น ทั้งพระยากาสรตัวกล้าก็ลับเขาโขยดโลดลองเชิง (ม. ร่ายยาว กุมาร).

(คันหิด) ว. ถูกจับไว้, ถูกยึดไว้, ซึ่งถือไว้, เช่น ก็บ่มิครรหิตให้แล้ (ม. คำหลวง กุมาร).

(คน) น. คอ เช่น เหลือกตาเมียงเอียงคล (ม. คำหลวง กุมาร).

ก. ออกแสดง เช่น บค้าอาตม์ออกรงค์ (ตะเลงพ่าย), มีมือถือดาบกล้าอวดค้าค้าคำราม (ม. คำหลวง กุมาร).

น. ชื่อไม้เถาชนิด Parameria laevigata (Juss.) Moldenke ในวงศ์ Apocynaceae มียางเหนียวคล้ายกาว ใช้ทำยาได้, กระทั่งติด กุมาริกา เครือเขามวก ตังติด หรือ เถามวก ก็เรียก.

น. ชื่อไม้เถาเนื้อแข็ง ชนิด Thepparatia thailandica Phuph. ในวงศ์ Malvaceae ใบเป็นใบเดี่ยว มี ๓-๕ แฉก ดอกสีม่วง ขอบเหลือง รูประฆัง ออกเป็นพวง ห้อยลง ผลมี ๕ ช่อง เป็นไม้ถิ่นเดียวของไทย ตั้งชื่อวิทยาศาสตร์เพื่อเทิดพระเกียรติสมเด็จพระเทพ-รัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี.

น. โค เช่น ดั่งว่าพฤติโคเคาเฒ่าชราจร (ม. ร่ายยาว ชูชก), มีหนวดเพียงหลังเคา (ม. คำหลวง กุมาร).